ماه قبل، کاروانی از خودروها از بین سه شهر در برزیل عبور کرد و ابرهایی از پشه‌ها را در هوا رها ساخت. این حشرات همه انها یک سلاح مخفی حمل می‌کنند و آن باکتری‌ به نام ولباخیا است که شانس انتقال ویروس وحشتناک دنگی به انسان‌ها را پایین می‌آورد.

به نقل از نیچر، این پشه‌های آلوده آخرین سلاح در مبارزه‌ی برزیل با دنگی می باشند؛ بیماری‌ که سالانه میلیون‌ها نفر را در این سرزمین را مبتلا می‌کند و می‌تواند مرگبار باشد. یک کارخانه زیستی که در ماه ژوئیه در شهر کوریتیبا افتتاح شد، توانست در هفته ۱۰۰ میلیون تخم پشه تشکیل کند که آن را به بزرگ‌ترین تأسیسات از این نوع در جهان تبدیل می‌کند. شرکتی که آن را اداره می‌کند، Wolbito do Brasil، تصمیم دارد نزدیک به ۱۴ میلیون برزیلی را در سال از طریق پشه‌های آلوده به ولباخیا محافظت کند.

این خبر برای مقام‌های بهداشتی برزیل که با تهدید به شدت رو به رشد دنگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، زیاد خوشایند خواهد می بود. در سال ۲۰۲۴، این سرزمین بدترین شیوع خود را توانایی کرد و ۶.۶ میلیون مورد احتمالی و بیشتر از ۶,۳۰۰ مرگ مرتبط در آن رقم خورد. شیوع امسال، اگرچه کمتر شدید است، اما هم چنان یکی از بیشترین‌ها در تاریخ ثبت‌شده است و ۱.۶ میلیون مورد احتمالی تا کنون به این ویروس مبتلا شده‌اند و این مشکل در حال گسترش است. آرژانتین، کلمبیا و پرو نیز در سال ۲۰۲۴ رکوردهای جدیدی از شیوع توانایی کردند و در سال‌های تازه ناظر افزایش پایدار موارد بوده‌اند. در سراسر آمریکای لاتین و کارائیب، مرگ‌ومیر ناشی از دنگی در سال قبل به بیشتر از ۸,۴۰۰ نفر رسید و رقم جهانی به بیشتر از ۱۲,۰۰۰ نفر رسید که بیشترین مقدار ثبت‌شده برای این بیماری است.

با گسترده‌تر شدن شیوع‌ها و اضطراری‌تر شدن بحران، روش ولباخیا تنها امید برزیل نیست. یک واکسن دنگی که به‌طور محلی تشکیل شده، اکنون در انتظار قبول سازمان دارویی سرزمین است، و وزارت بهداشت انتظار دارد که تا سال آینده ده‌ها میلیون دوز از آن را تزریق کند.

این دو پیشرفت به کشورهای دیگر در منطقه و فراتر از آن امیدی تازه خواهند داد. دنگی که توسط عواملی چون تغییرات اقلیمی، سازگاری پشه‌ها، تجارت جهانی و جابه‌جایی مردم هدایت می‌شود، به بحرانی در سطح جهان تبدیل شده است، به‌طوری که نزدیک به ۳.۹ میلیارد نفر در معرض خطر ابتلا می باشند. برزیل ارتش پشه‌های آلوده و یک واکسن را در سال آینده به‌کار می‌گیرد.

رویکرد محلی

اکنون، تنها یک واکسن مهم دنگی در جهان منفعت گیری می‌شود که اودنگا (Qdenga) نام دارد که توسط شرکت داروسازی ژاپنی Takeda مجوز گرفته است. این واکسن در تعداد بسیاری کشورها از جمله برزیل قبول شده و برزیل کشوری است که نخستین بار آن را در نظام سلامت عمومی خود گنجاند.

با این حال، اراعه‌ی وادنگا در برزیل محدود است. این سرزمین امسال ۹ میلیون دوز از واکسن دو دوزه خریداری کرد که تنها برای واکسیناسیون ۴.۵ میلیون نفر از جمعیت بیشتر از ۲۱۰ میلیونی آن کافی می بود. تا بحال، اودنگا به کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله که یکی از گروه‌هایی می باشند که زیاد تر در معرض بستری شدن بعد از ابتلا به دنگی می باشند و نیز سالمندان تزریق شده است. ایمنی و کارایی آن تا این مدت در بزرگسالان بالای ۶۰ سال آزمایش نشده است.

دلایل مهم برای این چنین اراعه‌ی محدودی در برزیل، در دسترس بودن و هزینه است. حتی با این که برزیل اودنگا را از Takeda با یکی از ارزان‌ترین قیمت‌ها در جهان یعنی نزدیک به ۱۹ دلار آمریکا برای هر دوز گرفته است، این هزینه هم چنان در قیاس با دیگر واکسن‌ها بالاست. و حتی در خوشبینانه‌ترین سناریو، حداکثر تعداد دوزهایی که Takeda تا سال ۲۰۲۸ می‌تواند فراهم کند، ۵۰ میلیون است که برای واکسیناسیون ۲۵ میلیون نفر کافیست. علاوه بر این، برای افرادی که پیش‌تر دنگی نگرفته‌اند، کارآزمایی‌های بالینی نشان نداده که اودنگا در آنهاعلیه همه‌ی چهار گونه ویروس دنگی مؤثر باشد.

برزیل در تلاش است تا همه‌ی این محدودیت‌ها را با واکسن تک‌دوزی خود رفع کند؛ واکسنی که در مؤسسه‌ی بوتانتان (Butantan Institute)، یک مرکز پژوهش زیست‌پزشکی عمومی در سائوپائولو، گسترش یافته است. اسپِر کالاس، مدیر بوتانتان می‌گوید: داشتن ظرفیت تشکیل محلی به ما در تصمیم‌گیری‌ها استقلال می‌دهد.  شما می‌توانید قیمت‌هایی را اعمال کنید که مناسب‌تر و قابل جذب‌تر برای یک نظام سلامت عمومی همانند برزیل باشند.

بوتانتان این چنین خوش‌بین است که واکسنش علیه هر چهار شکل دنگی مؤثر باشد. بیماری شدید طبق معمول وقتی رخ می‌دهد که فرد با سروتیپی متفاوت از اولین عفونت خود آلوده شود. این بدان معناست که یک واکسن موفق باید برای هر چهار سروتیپ آنتی‌بادی تشکیل کند، بدون آن‌که عکس العمل‌های شدید تشکیل کند که این کار گسترش‌ی واکسن را دشوار می‌کند.

گسترش‌ی واکسن از اواخر دهه ۱۹۹۰ در مؤسسه ملی سلامت ایالات متحده (NIH) اغاز شد، جایی که دانشمندان ویروس‌های دنگی جداشده از بیماران را به سویه‌های ضعیف‌شده‌ی واکسنی تبدیل کردند که می‌توانستند تشکیل آنتی‌بادی‌های محافظتی را تحریک کنند، بدون آن‌که بیماری تشکیل کنند. در سال ۲۰۰۹، بوتانتان این پژوهش را در ادامه گفت و تلاش کرد چالش‌های ترکیب چهار سویه در یک واکسن را حل کند.

بعد از آزمایش ۳۰ فرمولاسیون، بوتانتان به فرمولی رسید که در پیشگیری از عفونت‌ها زیاد مؤثر می بود، مطابق نتایج مقدماتی یک کارآزمایی فاز سوم که بیشتر از ۱۶ هزار داوطلب در برزیل را شامل می‌شد. مطالعه گزارش داد که دو سال بعد از واکسیناسیون، فرمولاسیون در افرادی که قبلاً دنگی گرفته بودند، ۸۹ درصد مؤثر می بود، و در افرادی که هیچ روبه رو‌ی قبلی نداشتند، ۷۴ درصد مؤثر می بود.

محدودیت این آزمایش این است که فقط در یک سرزمین انجام شد و به این علت این خطر وجود دارد که هر چهار سروتیپ در زمان جمع‌آوری داده‌ها در گردش نبوده باشند.

در واقع، گونه‌های ۳ و ۴ در دوره جمع‌آوری داده‌ها شایع نبودند، اگرچه اکنون در برزیل در گردش‌ می باشند. پژوهشگران بوتانتان نظر می‌کنند که واکسن علیه گونه‌های ۳ و ۴ نیز مؤثر خواهد می بود و به داده‌های یک کارآزمایی فاز دوم در ۳۰۰ بزرگسال اشاره می‌کنند که نشان داد شرکت‌کنندگان آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده برای هر چهار سروتیپ تشکیل کردند. آن مطالعه ایمنی و جواب ایمنی مختصر‌زمان را برسی کرد، نه کارایی طویل مدت واکسن در پیشگیری از عفونت‌ها. نتایج کامل کارآزمایی فاز سوم برزیل که داده‌هایی درمورد اثربخشی طویل مدت فراهم خواهد کرد تا این مدت انتشار نشده و در حال قضاوت همتاست.

پژوهشگران می‌دانستند که ولباخیا طول عمر پشه‌ها را مختصر می‌کند و انتظار داشتند این تاثییر بتواند به جلوگیری از عفونت‌های دنگی پشتیبانی کند

واکسن اکنون مرحله های مقرراتی سرزمین را طی می‌کند. و اگرچه تا این مدت قطعیتی درمورد زمان قبول واکسن وجود ندارد، دولت روی آن حساب کرده است. در فوریه، رئیس‌جمهور خبرداد که از سال ۲۰۲۶، وزارت بهداشت سالانه ۶۰ میلیون دوز خریداری خواهد کرد.

برای برآورده کردن این تقاضا، بوتانتان اکنون در تأسیسات سائوپائولو واکسن را تشکیل می‌کند. در محوطه‌ی سرسبز آن، یک ساختمان کامل به تشکیل دوزها تعلق داده شده است.

درمورد‌اگرچه کوششهای تشکیل بوتانتان در ابتدا بر فراهم نیاز برزیل به میلیون‌ها دوز متمرکز خواهد می بود، انتظار می‌رود که واکسن به کشورهای دیگر هم برسد. بوتانتان در حال او مباحثه با شریک گسترش‌ای خود یعنی غول داروسازی مرک (Merck) و سازمان بهداشت پان‌آمریکن (PAHO) است تا واکسن را در دسترس دیگر کشورها قرار دهد.

در همین حال، مرک در حال گسترش واکسن بالقوه‌ای برای آسیاست با فرمولی تقریبا یکسان، که بر پایه دانش گسترش‌یافته توسط بوتانتان بنا شده است. در بیانیه‌ای، شرکت دارویی او گفت که بوتانتان داده‌های بالینی و یافته‌های دیگر را به اشتراک می‌گذارد. در ژوئن، مرک اغاز به ثبت‌نام شرکت‌کنندگان برای کارآزمایی فاز سوم خود کرد. همه داده‌ها، ازمایش ها و درکی که آن‌ها با واکسن بوتانتان جمع‌آوری کرده‌اند، سودمند خواهند می بود.

آلوده کردن پشه‌ها

در حالی که بوتانتان چشم به راه خبر تایید واکسن است، روش ولباخیا برای کنترل دنگی شتاب می‌گیرد. برنامه‌ی جهانی پشه (World Mosquito Program – WMP) که یک گروه غیرانتفاعی از شرکت‌ها است که متعلق به دانشگاه موناش در ملبورن استرالیاست، جایی که این استراتژی گسترش یافت در ۱۴ سرزمین از جمله ویتنام، اندونزی، مکزیک و کلمبیا فعالیت دارد. اما برزیل در مقیاس گسترش آن پیشتاز است.

ورود این روش به قاره‌ی آمریکا با پژوهشگر برزیلی لوسیانو مورِیرا گره خورده است؛ فردی که اکنون مدیرعامل Wolbito do Brasil است. ولباخیا به طور طبیعی در نزدیک به ۵۰ درصد از حشرات وجود دارد، اما در گونه‌ی پشه‌ایکه ناقل مهم دنگی و تعداد بسیاری ویروس‌های دیگر است، وجود ندارد.

پژوهشگران می‌دانستند که ولباخیا طول عمر پشه‌ها را مختصر می‌کند و انتظار داشتند این تاثییر بتواند به جلوگیری از عفونت‌های دنگی پشتیبانی کند. اما آزمایش‌هایی که در سال ۲۰۰۹ در استرالیا انجام دادند نشان داد که این باکتری این چنین بار ویروسی پشه‌ها و ظرفیت انتقال برخی ویروس‌ها را افت می‌دهد. دیگر آزمایشگاه‌ها هم‌زمان همان را یافتند و نشان دادند که این یک تاثییر عمومی است. آنها سپس رویکرد خود را از مختصر کردن عمر پشه‌ها به مسدود کردن انتقال ویروس تحول دادند.

مقصد از آلوده کردن پشه‌ها با ولباخیا جایگزینی جمعیت‌های حاضر حشرات است. هنگامی نرهای آلوده با ماده‌های غیرآلوده جفت‌گیری می‌کنند، هیچ نسلی به وجود نمی‌آید. ماده‌های آلوده می‌توانند هم با نرهای آلوده و هم غیرآلوده تولیدمثل کنند و باکتری را به نسل سپس منتقل کنند. در طول زمان، این بدان معناست که جمعیت‌های محلی پشه سطوح بالایی از آلودگی به ولباخیا اشکار می‌کنند، که در نتیجه باید نرخ‌های انتقال دنگی به انسان‌ها را افت دهد.

نخستین رهاسازی‌ها در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ در توبیاکانگا، یک محله کوچک در ریودوژانیرو، و در نیتروی، شهری با نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر جمعیت انجام شد. پروژه‌های نمونه اولیه در نیتروی و شهرهای دیگر ادامه یافتند. تا سال ۲۰۱۹، نزدیک به ۷۰ درصد از جمعیت نیتروی در مناطقی زندگی می‌کردند که پشه‌های ولباخیا در آن توزیع شده بودند. و نخستین برسی از اثربخشی این روش نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داد. پژوهشگران در سال ۲۰۲۱ گزارش دادند که ۶۹ درصد افت در عفونت‌های مرتبط با رهاسازی پشه‌های ولباخیا وجود داشته است، در قیاس با منطقه‌ی کنترل که هیچ رهاسازی‌ در آن انجام نشده می بود.

یک مطالعه‌ی پیگیری بعد از توزیع‌های زیاد تر در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در مناطق شهری که پیش‌تر پوشش داده نشده بودند، انجام شد. نتایج آن مطالعه که تا این مدت قضاوت همتا نشده‌اند افت حتی زیاد تر، نزدیک به ۸۹ درصد در موارد احتمالی، در قیاس با دوره‌ی ۱۰ ‌ساله پیش از هر گونه رهاسازی پشه را نشان داد.

در سال ۲۰۲۲، وزارت بهداشت کوششها برای گسترش رهاسازی‌ها به ۱۱ نقطه در سراسر سرزمین را فراهم مالی کرد. با اغاز رهاسازی‌ها در سه نقطه و برنامه‌ریزی سه نقطه‌ی دیگر در ماه‌های آینده، برزیل به پشه‌های آلوده به ولباخیا بیشتری نیاز دارد.

اکنون پژوهشگران نخستین کارآزمایی اتفاقی کنترل‌شده این استراتژی در برزیل را انجام خواهند داد. این کارآزمایی برزیلی امکان پذیر آخرین قدم پیش از آن باشد که سازمان جهانی بهداشت پیشنهاد رسمی برای منفعت گیری از ولباخیا به کشورها برای پشتیبانی به کنترل دنگی صادر کند.

برای تعداد بسیاری کشورها، ولباخیا امکان پذیر سریع‌ترین گزینه برای اغاز پیشگیری از دنگی باشد، به‌جای آنکه چشم به راه بمانند تا واکسن توسط نظام‌های سلامت عمومی پذیرفته شود. برای مثال، در مالزی، واکسن اودنگا مجاز و در مراکز بهداشت خصوصی در دسترس است. اما به حرف های‌ی دکتر اطفال ذوالکفلی اسماعیل، پذیرفتن آن در نظام سلامت عمومی مالزی می‌تواند چند سال طول بکشد. در عوض، او می‌گوید: دولت واقعا پول بسیاری در پروژه‌ی ولباخیا اندوخته‌گذاری می‌کند، که به نظر می‌رسد در مناطقی که اجرا شده زیاد مؤثر است.

اما همان گونه که برزیل با پیشبرد همزمان ولباخیا و یک واکسن نشان داده است، استراتژی دوگانه زیاد منطقی است.